"Một hai nghiêng nước nghiêng thành" - Câu thơ khó lí giải, cắt nghĩa nhất trong truyện Kiều

Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du ba lần nhắc tới vẻ đẹp “nghiêng nước nghiêng thành” của Kiều, khi thì làm Kim Trọng thở than, khi làm Thúc Sinh thẫn thờ, và lần đầu tiên thành ngữ này xuất hiện là ở trích đoạn “Chị em Thúy Kiều”.

Một hai nghiêng nước nghiêng thành,

Sắc đành đòi một tài đành họa hai.

            Bấy lâu nay, một số giáo viên khi giảng đến đoạn này đều không giảng kỹ cho các học sinh hiểu ý tứ của cụm từ được ghép bởi hai số từ rất lạ “Một hai”này. Như vậy, tại sao thi hào Nguyễn Du lại dùng “một hai” mà không dùng “ba bốn” hay “năm sáu”? Chúng ta phải đi sâu tìm hiểu kỹ thành ngữ này gắn vì nó liền với một giai thoại khá dài dòng và không dễ hiểu hết cho được.

Ðời nhà Hán, Vua Vũ Ðế (140- 86 trước Dương lịch) vốn người háo sắc. Vua không than thở vì mình chưa làm gì cho dân được hạnh phúc cơm no áo ấm, mà ngược lại, thường than thở trong đời mình chưa gặp được người đẹp nào vừa lòng để âu yếm trong vòng tay. Nhà vua thường trách:

 - Trẫm xây đài Minh Quang kén hai ngàn gái đẹp ở vùng Yên, Triệu. Qúa 30 tuổi sa thải, cho về quê. Thế mà trong đài có trên mười ngàn gái đẹp nhưng chưa có một ai đẹp cho vừa lòng trẫm. Thật là thiên hạ thiếu giai nhân tuyệt sắc!

            Bấy giờ có người phường chèo danh tiếng tên Lý Diên Niên hầu trong nội điện, có người em gái sắc đẹp tuyệt vời đương làm nàng hầu cho công chúa Bình Dương. Nghe Vua than như thế, nhân một hôm hát chầu Vua, Lý hát một bài:

Bắc phương hữu giai nhân

Tuyệt thế nhi độc lập

Nhất cố khuynh nhân thành

Tái cố khuynh nhân quốc

Khởi bất tri

Khuynh thành dữ khuynh quốc

Giai nhân nan tái đắc

        Nghĩa:

Phương Bắc có giai nhân

Tuyệt vời đứng riêng bực

Một nhìn (liếc) người nghiêng thành

Nhìn lại (hai liếc) người nghiêng nước

Lẽ nào không biết được

Người đẹp thành nước nghiêng

Người đẹp khó tìm gặp

            Nghe hát, nhà Vua thở dài:

 - Thế gian quả có người đẹp đến thế chăng?

     Công chúa Bình Dương nhân đứng hầu bên cạnh, tâu:

 - Diên Niên có người em gái đẹp tuyệt trần, còn hơn người trong bài hát ấy nữa.

     Nhà Vua truyền đòi vào xem mặt. Qủa là một giai nhân tuyệt sắc. Nàng lại còn giỏi nghề múa hát. Nhà Vua đắm đuối say mê, liền phong nàng làm Lý phu nhân, từ ấy quyến luyến không lúc nào rời.

            Sau nàng đau bệnh mà chết, khiến Vũ Đế khóc ngất như trẻ thơ, sai đào ao Côn Linh, kết thuyền hình chim phượng thả trong ao đi chơi giải buồn. Vũ Đế còn sai người lấy nến bằng mỡ rồng soi vào khoang thuyền để tìm lại hình ảnh Lý phu nhân... Văn nhân Trung Hoa cũng nhiều người dùng chữ “khuynh thành” để tả giai nhân. Kiều vốn đẹp như vậy đó, mà tài thì cũng không kém. Ở đây có chữ “đòi” trong “sắc đành đòi một tài đành họa hai” là chữ cổ, nghĩa là “nhiều phần”. Để nói về sắc thì chỉ có một người như nàng; còn về tài “cầm kỳ thi họa”, may ra thế gian có được người thứ hai. Kiều được trời ban cho trí thông minh thiên bẩm nên mới gọi là “thông minh vốn sẵn tính trời”. Từ nhỏ, nàng chẳng những biết làm thơ, vẽ tranh, mà còn rất mực tài hoa trong việc đánh đàn và sáng tác nhạc.